نقش و اهمیت شروع هرکار با نام پروردگار تا آنجا است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می‌فرماید:هر کار مهمی که درآن “بسم الله ” ذکر نشود، بی فرجام است. “
میان همه مردم جهان، رسم است که هرکار مهم و پرارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغاز می‌کنند، و نخستین کلنگ هر موسسه ارزنده ای را به نام کسی بر زمین می‌زنند که به او علاقه دارند؛ یعنی آن کار را از آغاز با شخصیت موردنظر ارتباط می‌دهند. انبیای الهی به انسانهای موحد این گونه تعلیم داده‌اند که برای پاینده بودن یک برنامه و جاوید ماندن یک تشکیلات، لازم است آن را به موجود پایدار و جاویدانی ارتباط دهیم؛ موجودی که فنا در ذات او راه ندارد؛ زیرا همه موجودات این جهان به سوی کهنگی و زوال می‌روند و تنها موجود باقی و ابدی، ذات پاک الهی است.
نقش و اهمیت شروع هر کار با نام پروردگار تا آنجا است که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) می‌فرماید: “قال الله تبارک و تعالی کل امر ذی بال لا یذکر بسم الله فیه فهو أبتر؛ خداوند متعال می‌فرماید: هر کار مهمی که درآن “بسم الله ” ذکر نشود، بی فرجام است. “(1)
پایداری و بقای عمل، بسته به ارتباطی است که با خدا دارد؛ از اینرو خداوند بزرگ درنخستین آیات قرآن بر پیامبر رحمت، دستور می‌دهد که تبلیغ اسلام را با نام خدا شروع کند: اقرا باسم ربک. (علق/1) حضرت نوح (صلی الله علیه وآله) در آن طوفان سخت و عجیب، هنگام سوار شدن بر کشتی و حرکت روی امواج کوه پیکر آب که هر لحظه با خطرهای فراوانی روبه رو بود، برای رسیدن به سر منزل مقصود و پیروزی بر مشکلات، به یاران خود دستور می‌دهد که هنگام حرکت و توقف کشتی: “بسم الله ” بگویند:[ و قال ارکبوا فیها بسم الله مجراها و مرساها؛ (هود41) "و گفت درکشتی سوار شوید. "بسم الله "، معبر و محل عبور و [موجب]متوقف شدنش است. ” سرانجام، آنها این سفر پرمخاطره را با پیروزی، پشت سرگذاشتند و با سلامت و برکت از کشتی پیاده شدند.
همچنین سلیمان نبی (صلی الله علیه وآله) سرآغاز نامه به ملکه سبا، را “بسم الله ” قرارمی دهد: انّه من سلیمان و انه بسم الله الرحمن الرحیم (نمل30) “این نامه از سلیمان است و چنین است: به نام خداوند بخشنده مهربان. ”
طبق همین اصل، تمام سوره های قرآن با بسم الله آغاز می‌شود تا هدف اصلی که همان هدایت و سوق بشر به سعادت است از آغاز تا انجام با پیروزی قرین باشد.
در باب علت انتخاب “بسم الله الرحمن الرحیم ” برای آغاز هرکار، می‌توان به چند مورد اشاره کرد:
1- الله، جامع‌ترین نام
جمله “بسم الله “، حاوی کلمه، “الله ” است که جامع‌ترین نامهای خدا می‌باشد؛ زیرا با بررسی اسامی خدا در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامی نشان می‌دهد که هرکدام از آنها یک بخش خاص از صفات خدا منعکس می‌سازد. تنها نامی که اشاره به تمام صفات و کمالات الهی می‌کند یا به تعبیر دیگر، جامع صفات جلال و جمال است، همان “الله ” است.
2-رحمت عام و خاص خدا
مشهور در میان گروهی از مفسران، این است که صفت “رحمان “، اشاره به رحمت عام خدا دارد که شامل دوست و دشمن، مؤمن و کافر و نیکوکار و بد کار است؛ زیرا می‌دانیم “باران رحمت بی حسابش، همه را رسیده، و خوان نعمت بی دریغش، همه جا کشیده. ” همه بندگان از مواهب گوناگون حیات بهره مندند و روزی خویش را از سفر گسترده نعمت‌های بی پایانش برمی گیرند. این، همان رحمت عام او است که پهنه هستی را دربرگرفته و همگان در دریای آن غوطه ورند.
“رحیم ” اشاره به رحمت خاص پروردگار است که ویژه بندگان مطیع،صالح و فرمانبردار است، زیرا آنها به حکم ایمان و عمل صالح،شایستگی این را یافته‌اند که از رحمت، بخشش و احسان خاصی بهره مند شوند که آلودگان و بدکاران از آن سهمی ندارند. 2
3- تأثیر فکری و اخلاقی “بسم الله ”
قرآن، یکتا کتاب توحید و برای تکامل فکری بشر است. سوره های این هدیه الهی با جمله “بسم الله ” آغاز می‌شود تا انسان را متوجه سازد که همه تعالیم و دستورهای پروردگار، از مبدأ حق و از مظهر رحمت است (جز سوره توبه که آیاتش نماینده قهر با مردم لجوج و اعلام قطع رابطه رحمت با آنها است). دستور گفتن این رمز برای آن است که روی فکر و دل را از غیر خدا برگرداند تا انسان، همه جهان و هر عملی را از نظر توحید بنگرد و به سوی وحدت و ارتباط بگراید، و نامهای بت‌ها و قدرتمندان را در آغاز کارهای مهم، از خاطر بزداید تا از پراکندگی برهد و نگرانی به خود راه ندهد.
در روایات اسلامی به قدری به این آیه از قرآن مجید اهمیت داده شده است که آن را هم ردیف “اسم اعظم الهی ” معرفی کرده‌اند. امام علی بن موسی الرضا(علیه السلام) می‌فرماید: “بسم الله الرحمن الرحیم اقرب الی اسم الله الاعظم من ناظر العین الی بیاض‌ها؛3 بسم الله الرحمن الرحیم، به اسم اعظم خدا نزدیک‌تر از سیاهی چشم است، به سفیدی آن. ”
آنچه از میان روایات امامان معصوم: درباره اهمیت “بسم الله الرحمن الرحیم ” به دست می‌آید عبارت است از:
1- امامان معصوم: هیچ کاری را بدون گفتن این جمله آغاز نمی‌کردند.
2- سفارش می‌کردند غذا را با این جمله آغاز و اگر چند غذا تناول می‌کنید برای هر کدام جداگانه “بسم الله ” بگویید و چنانچه فراموش کردید، جمله “بسم الله علی اوله و آخره ” را بر زبان جاری کنید. این مطلب، به اهمیت فوق العاده شروع غذا با نام خداوند اشاره می‌کند4.
3- بلند گفتن و آشکار کردن “بسم الله الرحمن الرحیم ” بسیار سفارش شده است. امام صادق(علیه السلام) می‌فرماید: “حدثنی ابی عن ابیه عن جده عن علی بن ابی طالب انه قال التقیه دینی و دین آبائی فی کل شیء الا فی تحریم المسکر و خلع الخفین عند الوضوء و الجهر به بسم الله الرحمن و الرحیم؛5 پدرم از پدرانش روایت کرده است که علی بن ابی طالب(صلی الله علیه وآله) فرمود: تقیه در هر چیز، دین من و دین پدران من است؛ جز در تحریم مست کننده و در کندن کفش، [برای مسح] هنگام وضو و در بلند گفتن “بسم الله الرحمن الرحیم “. ”
4- امام زین العابدین(علیه السلام) در فضیلت “بسم الله الرحمن الرحیم ” می‌فرماید: “ان الله قد فضل محمدا به فاتحه الکتاب علی جمیع النبیین ما اعطاها احدا قبله الا ما اعطی سلیمان بن داود من بسم الله الرحمن الرحیم فرآها اشرف من جمیع ممالکه کل‌ها التی اعطیها فقال یا رب ما اشرف‌ها من کلمات ان‌ها لآثر من جمیع ممالکی التی وهبتها لی قال الله تعالی یا سلیمان و کیف لاتکون کذلک و ما من عبد و لا امه سمانی بها الا اوجبت له من الثواب الف ضعف ما اوجبت لمن تصدق بالف ضعف ممالک یا سلیمان هذه سبع ما اهبه لمحمد سیدالنبیین تمام فاتحه الکتاب الی آخرها؛6 خداوند با سوره فاتحه ا لکتاب، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) را بر تمام پیامبران برتری بخشید؛ به گونه ای که به احدی قبل از ایشان، این سوره را اعطا نکرده بود؛ مگر آنچه که به سلیمان بن داود عطا کرد که همان بسم الله الرحمن الرحیم است. وی این جمله را بالاتر از تمام سرزمین‌هایی که به او ارزانی شده بود، می‌دانست پس گفت: پروردگارا! چه کلمات عالی و شریفی است. این جمله از تمام سرزمین‌هایم که به من بخشیدی گرامی‌تر است. خداوند متعال فرمود: ای سلیمان! چگونه چنین نباشد درحالی که هیچ مرد و زنی نیست که مرا با این جمله بخواند مگر آن که هزار برابر ثوابی برای او مقرر می‌کنم که برای کسی که هزار برابر سرزمین‌های تو را صدقه می‌دهد، مقرر می‌نمایم. ای سلیمان! این جمله یک هفتم آن چیزی است که به محمد(صلی الله علیه وآله) سید پیامبران بخشیدم که همانا تمام فاتحه الکتاب است. ”
5- در اهمیت این جمله، همین بس که اگر حیوان حلال گوشتی بدون “بسم الله ” ذبح شود، خوردن گوشت آن، حرام است. این حکم شرعی اسلام، حکایت از تأثیر فراوان “بسم الله ” در امور دنیوی نیز دارد.
پی نوشت ها :
1- تفسیر الامام العسکری، امام حسن عسکری (علیه السلام) ص 52.
2- برگرفته از: تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 1، ص 02-32.
3- بحارالانوار، علامه مجلسی ج 98، ص 332.
4- “قلت لابی عبدالله(علیه السلام) کیف اسمی علی الطعام قال فقال اذا اختلفت الانیه فسم علی کل اناء قلت فان نسیت ان اسمی قال تقول بسم الله علی اوله و آخره؛ به حضرت صادق(علیه السلام) گفتم: چگونه نام خداوند را بر طعام بگویم؟ فرمود: وقتی چند ظرف غذای مختلف هست برای ]خوردن از[ هر کدام “بسم الله ” بگو. پرسیدم: اگر فراموش کنم؟ فرمود: می‌گویی: “بسم الله علی اوله و آخره. ” الکافی، ج 6، ص 592.
5- مستدرک الوسائل، ج 71، ص 8.6
6- بحارالانوار، ج 42، ص 383.
منابع :
روزنامه کیهان1390/04/21
سایت رهبران شیعه : قرآن پژوهی
اخذ: تبیان
کلمات کلیدی:
